Τι μας αποκαλύπτει η SOER 2010?

Η επιτάχυνση της παγκόσμιας ζήτησης απειλεί τα φυσικά συστήματα που μας συντηρούν

Αυτό είναι ένα από τα βασικά μηνύματα της εμβληματικής έκθεσης-  αξιολόγησης του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος με τίτλο Το Ευρωπαϊκό Περιβάλλον - Κατάσταση και προοπτικές 2010 (SOER 2010).

Γενικά, η SOER 2010 διαπιστώνει ότι η περιβαλλοντική πολιτική και οι ενέργειες σε τομείς που συνδέονται με αυτή, στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) και τις γειτονικές χώρες, παρέχουν σημαντικές βελτιώσεις σχετικά με την προστασία του περιβάλλοντος. Ωστόσο παραμένουν ανοιχτές οι μεγάλες προκλήσεις. Αυτό που αναγνωρίζουμε όλο και πιο ξεκάθαρα είναι ότι το φυσικό κεφάλαιο στα οικοσυστήματά μας είναι απαραίτητο για την υγεία, την ευεξία και την ευημερία μας. Παρέχει υπηρεσίες που κινούν τις οικονομίες μας και δημιουργούν τις συνθήκες για την ύπαρξη της ίδιας της ζωής όπως, για να παραθέσουμε μερικές από αυτές, ο καθαρισμός των υδάτων, η επικονίαση των καλλιεργειών, η αποσύνθεση των υπολειμμάτων  και η ρύθμιση του κλίματος.

H SOER 2010 καταδεικνύει ότι οι προηγούμενες απαιτήσεις σε φυσικούς πόρους για τη διατροφή, την ένδυση, τη στέγαση και τη μεταφορά των ανθρώπων αναπτύσσονται με ταχύτατους ρυθμούς λόγω παγκόσμιων πιέσεων. Το φυσικό μας κεφάλαιο υπόκειται επίσης σε νέες απαιτήσεις, όπως για χημικά προϊόντα από φυτικές ύλες ή για τη βιομάζα που αντικαθιστά τα ορυκτά καύσιμα. Στο σύνολό τους, αυτές οι αυξανόμενες απαιτήσεις σε φυσικό κεφάλαιο είναι ενδείξεις μεγαλύτερων απειλών για την οικονομία και την κοινωνική συνοχή της Ευρώπης.

Η SOER 2010 δείχνει την αυξανόμενη κατανόησή μας όσον αφορά τις συνδέσεις ανάμεσα στην κλιματική αλλαγή, τη βιοποικιλότητα, τη χρήση των πόρων και την υγεία των ανθρώπων, καθώς και τον τρόπο με τον οποίο όλα αυτά δείχνουν τις αυξανόμενες πιέσεις που ασκούνται στη γη, τα ποτάμια και τις θάλασσες. Αυτές οι σύνθετες διασυνδέσεις - τόσο στην Ευρώπη όσο και παγκοσμίως - αυξάνουν τις περιβαλλοντικές αβεβαιότητες καθώς και τους κινδύνους για το περιβάλλον.

Οι προκλήσεις  είναι σημαντικές, ωστόσο υπάρχουν ευκαιρίες για την Ευρώπη να διατηρήσει το φυσικό της κεφάλαιο. Στην Ευρώπη χρειάζεται επειγόντως να αυξηθεί η αποδοτικότητα  της χρήσης των πόρων και να βελτιωθεί η εφαρμογή των αρχών της Συνθήκης της Λισαβόνας για την προστασία του περιβάλλοντος. Θα πρέπει να γίνουν περισσότερα προκειμένου να αποτιμηθεί το περιβάλλον σε νομισματικούς όρους και να απεικονισθούν οι τιμές αυτές σε τιμές αγοράς, χρησιμοποιώντας, για παράδειγμα, τους περιβαλλοντικούς φόρους. Θα πρέπει να αυξήσουμε την κατανόησή μας για την κατάσταση και τις προοπτικές του περιβάλλοντος. Και θα πρέπει να αναθέσουμε σε διαφορετικές ομάδες τη δημιουργία της βάσης γνώσεων και γενικά τις διαδικασίες διαμόρφωσης περιβαλλοντικής πολιτικής. Αυτό αποτελεί μέρος μιας πιο ριζικής μετάβασης, πέραν της οικονομίας των χαμηλών εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα, σε μια πραγματικά πράσινη οικονομία στην Ευρώπη.

Είναι απαραίτητο να εντείνουμε τις προσπάθειές μας σε όλους τους τομείς

Εξετάζοντας καθέναν από τους στρατηγικούς τομείς περιβαλλοντικής προτεραιότητας της ΕΕ, η ιστορία είναι πάνω-κάτω η ίδια. Σημειώνουμε μεν πρόοδο, αλλά θα θέσουμε σε κίνδυνο την ευημερία των σημερινών και των μελλοντικών γενεών εάν δεν εντείνουμε τις προσπάθειές μας.

Στον τομέα της κλιματικής αλλαγής έχουμε περιορίσει τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου και κινούμαστε προς τη σωστή κατεύθυνση ως προς την τήρηση των διεθνών μας δεσμεύσεων σύμφωνα με το Πρωτόκολλο του Κιότο. Η ΕΕ αναμένεται να επιτύχει το στόχο της για μείωση των εκπομπών κατά 20% έως το 2020, εφόσον εφαρμοσθεί η υφιστάμενη νομοθεσία. Ταυτόχρονα επεκτείνουμε τη χρήση ανανεώσιμης ενέργειας και είμαστε σε καλό δρόμο ως προς την τήρηση του στόχου για το 2020 που αφορά την προέλευση του 20% της τελικής κατανάλωσης ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές.

Ωστόσο ίσως, πιο σημαντικό απ’ όλα είναι ότι οι διεθνείς προσπάθειες για περιορισμό των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου  απέχουν πολύ από το να αρκούν για τη διατήρηση της μέσης αύξησης της παγκόσμιας θερμοκρασίας κάτω από τους 2°C. Αυτό είναι πολύ σημαντικό, διότι πέραν των δύο βαθμών η αβεβαιότητα και οι κίνδυνοι εκτραχύνονται σε τεράστιο βαθμό σε σχέση με τη φύση και την κλίμακα των περιβαλλοντικών αλλαγών, καθώς και σε σχέση με την ικανότητά μας για προσαρμογή.

Στον τομέα της φύσης και της βιοποικιλότητας, η Ευρώπη έχει επεκτείνει το Natura 2000 , το δίκτυο προστατευομένων ζωνών της, καλύπτοντας περίπου 18% της χερσαίας επιφάνειας της ΕΕ. Σημειώνουμε πρόοδο σχετικά με την ανάσχεση της απώλειας της βιοποικιλότητας. Τα είδη κοινών πτηνών, παραδείγματος χάριν, δεν βρίσκονται πλέον σε φθίνουσα πορεία. Η ποιότητα των γλυκών υδάτων έχει γενικά βελτιωθεί και η νομοθεσία  για τις εκπομπές στην ατμόσφαιρα και στο νερό έχει μειώσει την πίεση που ασκείται πάνω στην βιοποικιλότητα.

Αλλά η ΕΕ δεν θα πετύχει τον στόχο της να σταματήσει την απώλεια της βιοποικιλότητας το 2010. Το θαλάσσιο περιβάλλον επηρεάζεται βαρύτατα από τη ρύπανση και την υπεραλίευση. Ως αποτέλεσμα των αλιευτικών πιέσεων, το 30% των ιχθυαποθεμάτων της Ευρώπης (για τα οποία υπάρχει η σχετική πληροφόρηση) σήμερα αλιεύονται πέραν των ασφαλών βιολογικών ορίων τους και από το 1985 έχει παρατηρηθεί μείωση των αλιευμάτων. Τα χερσαία οικοσυστήματα και τα οικοσυστήματα γλυκού νερού συνεχίζουν να δέχονται πιέσεις σε πολλές χώρες παρά τη μείωση των φορτίων ρύπανσης. Τα δάση, τα οποία είναι ζωτικής σημασίας για τη βιοποικιλότητα και τις οικοσυστημικές υπηρεσίες, υφίστανται υπερεκμετάλλευση. Και η υπερεντατική γεωργία έχει προκαλέσει σημαντικές επιπτώσεις στη βιοποικιλότητα.

Στον τομέα των φυσικών πόρων και των αποβλήτων, η διαχείριση αποβλήτων στην Ευρώπη μετατοπίζεται σταθερά από τους χώρους υγειονομικής ταφής αποβλήτων (ΧΥΤΑ) στην ανακύκλωση και την πρόληψη. Ωστόσο, το 2006 ακόμη, το ήμισυ των 3 δισεκατομμυρίων τόνων του συνόλου των αποβλήτων που παράγονται στην ΕΕ των 27 κατέληξε σε χώρους υγειονομικής ταφής.

Η χρήση πόρων αυξάνεται αλλά σε χαμηλότερο βαθμό από την οικονομική παραγωγή. Αυτή η μερική αποσύνδεση είναι ενθαρρυντική, ωστόσο η Ευρώπη συνεχίζει να χρησιμοποιεί ολοένα και περισσότερους πόρους. Στην ΕΕ των 12, για παράδειγμα, η χρήση των πόρων αυξήθηκε κατά 34% από το 2000 έως το 2007. Επιπλέον, καταναλώνουμε περισσότερα από αυτά που παράγουμε, με περισσότερο από το 20% των πόρων που χρησιμοποιούνται στην Ευρώπη σήμερα να εισάγονται (κυρίως καύσιμα και μεταλλευτικά προϊόντα). Ως αποτέλεσμα, η ευρωπαϊκή κατανάλωση οδηγεί σε σημαντικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις στις εξαγωγικές χώρες και περιφέρειες. Στο μεταξύ, η χρήση ύδατος παραμένει σταθερή ή μειώνεται σε ολόκληρη την Ευρώπη. Όμως οι υδάτινοι πόροι υφίστανται υπερεκμετάλλευση σε ορισμένες χώρες και λεκάνες απορροής ποταμών (και η τάση είναι να γίνει εντονότερη).

Στον τομέα του περιβάλλοντος, της υγείας και της ποιότητας ζωής, έχει μειωθεί η ρύπανση των υδάτων και της ατμόσφαιρας. Έχουν σημειωθεί αξιόλογες επιτυχίες όσον αφορά τη μείωση των επιπέδων διοξειδίου του θείου (SO₂) και μονοξειδίου του άνθρακα (CO) στον αέρα, καθώς και σημαντική μείωση των οξειδίων του αζώτου (NO_X). Έχουν επίσης μειωθεί σημαντικά οι συγκεντρώσεις μολύβδου με την εισαγωγή της αμόλυβδης βενζίνης.

Εν τούτοις, η ποιότητα των υδάτων και της ατμόσφαιρας παραμένει υποβαθμισμένη και οι επιπτώσεις στην υγεία είναι ευρέως διαδεδομένες. Πολύ μεγάλος αριθμός κατοίκων των αστικών κέντρων εκτίθενται σε υπερβολικά επίπεδα ρύπανσης. Η έκθεση σε σωματίδια (PM) και στο όζον (O₃) παραμένουν σημαντικά προβλήματα για την υγεία που συνδέονται με το μειωμένο προσδόκιμο ζωής, τις οξείες και χρόνιες επιπτώσεις στο αναπνευστικό και το καρδιαγγειακό σύστημα, τη διαταραγμένη ανάπτυξη των πνευμόνων των παιδιών και το μειωμένο σωματικό βάρος κατά τη γέννηση. Συνδυαστικά, η εκτεταμένη έκθεση σε πολλαπλούς ρύπους και χημικές ουσίες, καθώς και οι ανησυχίες για τις μακροπρόθεσμες βλάβες στην ανθρώπινη υγεία, συνεπάγονται την ανάγκη για την εκπόνηση μεγάλης εμβέλειας προγραμμάτων πρόληψης της ρύπανσης.

Οι περιβαλλοντικές προκλήσεις της Ευρώπης είναι σύνθετες και δεν μπορούν να κατανοηθούν μεμονωμένα  

Ζούμε και εξαρτώμαστε από έναν στενά αλληλεξαρτώμενο κόσμο, που αποτελείται από πολλαπλά – περιβαλλοντικά, κοινωνικά, οικονομικά κ.ο.κ. – συστήματα συνδεόμενα μεταξύ τους. Αυτή η διασύνδεση σημαίνει ότι η πρόκληση βλάβης σε ένα στοιχείο μπορεί να προκαλέσει απρόσμενες επιπτώσεις σε άλλα στοιχεία, ζημιώνοντας ένα ολόκληρο σύστημα ή να προκαλέσει ακόμη και την κατάρρευσή του. Παραδείγματος χάριν, όσο αυξάνεται η θερμοκρασία, τόσο μεγαλώνει ο κίνδυνος να υπερβεί τα «σημεία ανατροπής της ισορροπίας» που θα μπορούσαν να  προκαλέσουν μεγάλης κλίμακας μεταβολές, όπως η επιτάχυνση της τήξης του παγοκαλύμματος στη Γροιλανδία με επακόλουθο την άνοδο της στάθμης της θάλασσας. Το πρόσφατο παγκόσμιο δημοσιονομικό κραχ και το χάος που προκλήθηκε στις αεροπορικές μεταφορές από το ισλανδικό ηφαίστειο καταδεικνύουν επίσης τον τρόπο με τον οποίο απροσδόκητες βλάβες (ή ατυχήματα) σε έναν τομέα μπορούν να επηρεάσουν ολόκληρα συστήματα.

Οι πολιτικοί ιθύνοντες σε ευρωπαϊκό επίπεδο δεν βρίσκονται μόνο αντιμέτωποι με πολύπλοκες συστημικές αλληλεπιδράσεις. Παγκόσμιοι παράγοντες αλλαγής αναμένεται να επηρεάσουν το ευρωπαϊκό περιβάλλον στο μέλλον, πολλοί από τους οποίους βρίσκονται εκτός του ελέγχου της Ευρώπης. Για παράδειγμα, ο παγκόσμιος πληθυσμός προβλέπεται ότι θα ξεπεράσει τα εννέα δισεκατομμύρια έως το 2050, με ένα συνεχώς διογκούμενο τμήμα του πληθυσμού αυτού να αναμένεται να ξεφύγει από την φτώχεια επιδιώκοντας μεγαλύτερη κατανάλωση.

Οι τάσεις αυτές έχουν τεράστιες επιπτώσεις για την παγκόσμια ζήτηση για πόρους. Οι πόλεις εξαπλώνονται. Ο κόσμος προσβλέπει στη διαρκή οικονομική ανάπτυξη. Η οικονομική σημασία των αναδυόμενων οικονομιών θα αυξηθεί. Μη κρατικοί παράγοντες θα μπορούσαν να καταστούν περισσότερο αναγκαίοι σε παγκόσμιες πολιτικές διεργασίες. Και, ταυτόχρονα, αναμένεται η επιτάχυνση των τεχνολογικών αλλαγών. Η «κούρσα προς το άγνωστο» προσφέρει ευκαιρίες αλλά ενέχει επίσης και κινδύνους.

Η αδράνεια θα έχει σοβαρές συνέπειες. Και όμως υπάρχουν δυνατότητες για τη διατήρηση του φυσικού κεφαλαίου και των οικοσυστημικών υπηρεσιών

Τα αποθέματα των φυσικών πόρων της υφηλίου ήδη μειώνονται. Κατά τη διάρκεια των επομένων ετών η αυξανόμενη ζήτηση και η πτωτική προσφορά θα μπορούσαν να εντείνουν τον παγκόσμιο ανταγωνισμό για τους φυσικούς πόρους. Τελικά αυτό θα αυξήσει περαιτέρω την πίεση που ασκείται στα οικοσυστήματα σε παγκόσμιο επίπεδο, θέτοντας σε δοκιμασία την ικανότητά τους να προμηθεύουν διαρκή ροή τροφής, ενέργειας και ύδατος.

Αν και η SOER 2010 δεν προβάλλει οιεσδήποτε προειδοποιήσεις για κατάρρευση του περιβάλλοντος στο εγγύς μέλλον, επισημαίνει όμως ότι αυτή τη στιγμή διαβαίνουμε ορισμένα κατώφλια. Οι αρνητικές περιβαλλοντικές τάσεις θα μπορούσαν, εν τέλει, να προκαλέσουν δραματική και μη αναστρέψιμη βλάβη σε ορισμένα από τα οικοσυστήματα και τις υπηρεσίες που θεωρούμε δεδομένα(-ες).

Τώρα είναι η ώρα να μετατρέψουμε σε πράξεις καλά σηματοδοτημένες «έγκαιρες προειδοποιήσεις». Οι ευρωπαϊκές περιβαλλοντικές πολιτικές παρουσιάζουν πολλά οικονομικά και κοινωνικά πλεονεκτήματα για πολλές χώρες: για παράδειγμα, η ανθρώπινη υγεία έχει βελτιωθεί και ένα τέταρτο όλων των θέσεων εργασίας στην Ευρώπη εκτιμάται ότι συνδέονται με το περιβάλλον. Κατά συνέπεια, προέχει η πλήρης εφαρμογή των περιβαλλοντικών πολιτικών στην Ευρώπη, καθώς πολλοί στόχοι αναμένεται ακόμη να επιτευχθούν.

Καταδεικνύοντας τις πολλές σχέσεις ανάμεσα σε διαφορετικές προκλήσεις, περιβαλλοντικές και άλλες, η SOER 2010 μας ενθαρρύνει να ενσωματώσουμε καλύτερα διαφορετικούς τομείς πολιτικών, προκειμένου να μεγιστοποιήσουμε τα οφέλη από τις επενδύσεις μας. Για παράδειγμα, ορισμένα μέτρα για την αντιμετώπιση της ρύπανσης της ατμόσφαιρας βοηθούν επίσης στην καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής, ενώ άλλα στην ουσία την επιδεινώνουν. Είναι σαφώς ανάγκη να επικεντρωθούμε στη μεγιστοποίηση των οφελών για όλους και να αποφύγουμε πολιτικές με αρνητικές παρενέργειες.

Χρειαζόμαστε επίσης να τα καταφέρουμε καλύτερα στην εξισορρόπηση της ανάγκης για τη διατήρηση του φυσικού κεφαλαίου και να το χρησιμοποιήσουμε για την τόνωση της οικονομίας. Η αύξηση της αποδοτικότητας της χρήσης των πόρων αποτελεί βασική «ολοκληρωμένη απάντηση» εδώ. Αναγνωρίζοντας ότι τα επίπεδα κατανάλωσης είναι αυτή τη στιγμή μη βιώσιμα, βασικά χρειαζόμαστε να κάνουμε περισσότερα με λιγότερα μέσα. Ενθαρρυντικά αυτός είναι ένας τομέας όπου τα συμφέροντα που αφορούν τους τομείς του περιβάλλοντος και του εμπορίου δυνητικά ευθυγραμμίζονται. Οι επιχειρήσεις ευημερούν  ή κλονίζονται βάσει της δυνατότητάς τους να αποσπάσουν μεγαλύτερη αξία από εισροές, ακριβώς όπως η διατήρηση του φυσικού κόσμου και της ανθρώπινης ευεξίας εξαρτάται από εμάς στην προσπάθειά μας να πράξουμε περισσότερα με μια περιορισμένη ροή πόρων.