Efektywne gospodarowanie zasobami i odpady

Gospodarka Europy jest zależna od nieprzerwanego dopływu zasobów naturalnych i materiałów, w tym wody, produktów rolnych, drewna, metali, minerałów i nośników energii. Znaczna część tych materiałów pochodzi z importu. Wraz ze wzrostem konkurencji o zasoby naturalne powyższa zależność może stać się źródłem coraz większego ryzyka.

W ostatnich latach pojęcie gospodarki o obiegu zamkniętym i odnośne polityki obejmują, na ogólnym poziomie, wykorzystanie zasobów, produkcję, spożycie i gospodarkę odpadami. Celem jest zamknięcie obiegu materiałów przez jak najdłuższe utrzymanie wartości produktów, materiałów i zasobów w gospodarce. To skutecznie zmniejsza wytwarzanie odpadów i zużycie surowców pierwotnych, a tym samym również ogranicza presje związane z tymi procesami.

Wykorzystanie zasobów oraz wytwarzanie i unieszkodliwianie odpadów powodują istotne problemy środowiskowe podczas wydobywania materiałów, ich przetwarzania i wykorzystywania oraz po utracie ich przydatności do użycia. Cele polityki ochrony środowiska obejmują ograniczenie ilości materiałów zużywanych w gospodarce, zwiększenie efektywności gospodarowania zasobami, zmniejszenie wytwarzania odpadów oraz odzysk surowców z odpadów. 

W ciągu ostatnich dziesięciu lat w Europie zmniejszyła się ilość zużywanych materiałów. Wiąże się to w dużym stopniu z trendami  tempa rozwoju gospodarczego oraz zmianami strukturalnymi w gospodarce w następstwie kryzysu finansowego. Obecnie zużycie zasobów i efektywność ich wykorzystania są na bardzo różnych poziomach w poszczególnych państwach, a niektóre ze związanych z tym problemów wykraczają poza granice Europy w związku ze światowym handlem surowcami i materiałami.

W ostatnich latach nacisk położono na bezpieczeństwo dostaw surowców krytycznych. Obecnie, zapobieganie powstawaniu odpadów i gospodarowanie odpadami są również kluczowym aspektem gospodarki o obiegu zamkniętym.

Europa nadal wytwarza duże ilości odpadów, pomimo że trendy w tym zakresie są raczej stabilne i istnieje dążenie do oddzielenia wytwarzania odpadów od rozwoju gospodarczego (ang.decoupling). Jednocześnie odpady są coraz bardziej postrzegane w europejskiej gospodarce jako cenne źródłó zasobów. Odsetek odpadów poddawanych recyklingowi powoli rośnie, natomiast ilość składowanych odpadów spada. Różnice między wynikami poszczególnych państw są jednak wciąż duże.

Kompleksowe przepisy UE dotyczące odpadów są zasadniczym czynnikiem wpływającym na lepsze gospodarowanie odpadami.

 W siódmym unijnym programie w zakresie środowiska zwiększenie efektywności gospodarowania zasobami (zasobooszczędności) wskazano jako jeden z trzech kluczowych celów służących realizacji wizji na 2050 r. określonej jako „dobra jakość życia z uwzględnieniem ograniczeń naszej planety”:

• ochrona, zachowanie i poprawa kapitału naturalnego Unii;
• przekształcenie Unii w zasobooszczędną, zieloną i konkurencyjną gospodarkę niskoemisyjną;
• ochrona obywateli Unii przed związanymi ze środowiskiem presjami i zagrożeniami dla zdrowia i dobrostanu.
  
  

Ogólne cele 7. unijnego programu w zakresie środowiska są poparte kilkoma szczegółowymi instrumentami polityki. Efektywne gospodarowanie zasobami, odpady i zasoby wtórne są głównymi elementami tak zwanej polityki w zakresie gospodarki o obiegu zamkniętym. Plan działania UE dotyczący gospodarki o obiegu zamkniętym ustanowił konkretny i ambitny program działań z instrumentami obejmującymi cały cykl.

Szczegółowe polityki odnoszą się do różnych elementów modelu gospodarki o obiegu zamkniętym. W przypadku efektywnego gospodarowania zasobami obejmują one  plan działania na rzecz zasobooszczędnej Europy oraz unijny plan działania dotyczący przejścia na gospodarkę niskoemisyjną.

Inna grupa polityk ma na celu odejście od liniowego modelu wzrostu „pozyskaj-wytwórz-skonsumuj-utylizuj” w kierunku modelu o obiegu zamkniętym polegającym na utrzymaniu użyteczności produktów, komponentów i materiałów oraz zachowaniu ich wartości w gospodarce. Jak podkreślono w planie działania UE dotyczącym gospodarki o obiegu zamkniętym, będzie to wymagało zmian w całym łańcuchu dostaw, w tym w projektowaniu produktów, modelach biznesowych, wyborach konsumentów oraz zapobieganiu powstawaniu odpadów i lepszym gospodarowaniu odpadami.

Przepisy UE dotyczące odpadów są głównym czynnikiem kształtowania polityki. W 2018 r. zmieniono główne unijne dyrektywy dotyczące odpadów. Są to ramowa dyrektywa w sprawie odpadów, dyrektywa w sprawie opakowań i odpadów opakowaniowych, dyrektywa w sprawie składowania odpadów, dyrektywa w sprawie baterii i akumulatorów, dyrektywa w sprawie zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego oraz dyrektywa w sprawie pojazdów wycofanych z eksploatacji.

W zmienionych dyrektywach podniesiono poziom ambicji w odniesieniu do recyklingu odpadów komunalnych i opakowaniowych, natomiast dalszemu ograniczeniu musi ulec składowanie odpadów komunalnych na wysypiskach. Do roku 2030 należy o połowę zmniejszyć odpady spożywcze, a odpady niebezpieczne i bioodpady z gospodarstw domowych będą musiały być segregowane. Ponadto nowe przepisy przewidują szersze wykorzystanie skutecznych instrumentów gospodarczych, na przykład systemów rozszerzonej odpowiedzialności producenta.

EEA stale inwestuje w poszerzanie bazy wiedzy w zakresie efektywnego gospodarowania zasobami,  gospodarki o obiegu zamkniętym, oraz gospodarowania odpadami, jak również w zakresie budowania zdolności i wymiany doświadczeń w ramach Europejskiej Sieci Informacji i Obserwacji Środowiska (Eionet).

EEA analizuje dane o wykorzystaniu materiałów i surowców, oraz dane i informacje o odpadach, jak również sporządza odnośne wskaźniki i oceny. Postępy polityki analizuje się w ramach trzech równoległych szeregów sprawozdawczych dotyczących zapobiegania powstawaniu odpadów, efektywnego gospodarowania zasobami oraz gospodarki o obiegu zamkniętym. Nadrzędny wymiar jest przedstawiony w sprawozdaniach i materiałach o gospodarce o obiegu zamkniętym uwzględnianych w ocenach zintegrowanych, na przykład w ramach cyklu EEA Środowisko Europy – Stan i prognozy (SOER).

Szczegółowe analizy wybranych aspektów polityk w zakresie efektywnego gospodarowania zasobami i gospodarki o obiegu zamkniętym są regularnie opracowywane i odnoszą się do takich tematów, jak monitorowanie, cele, instrumenty rynkowe i inne strategie interwencyjne.

Ważnym elementem pracy jest współpraca z zainteresowanymi stronami oraz działania edukacyjne, w tym : regularne działania informacyjne i warsztaty Eionet prowadzone wraz z krajowymi ośrodkami referencyjnymi dotyczące odpadów, efektywnego gospodarowania zasobami i gospodarki o obiegu zamkniętym.

Obecne prace są ukierunkowane przede wszystkim na poprawę bazy wiedzy i informacji w zakresie efektywnego gospodarowania zasobami, gospodarki o obiegu zamkniętym i unieszkodliwiania odpadów. Planuje się przygotowanie materiałów do cyklu SOER, przy czym nacisk kładzie się na informacje tematyczne (dotyczące odpadów i wykorzystania zasobów) oraz na systemową analizę przechodzenia do gospodarki o obiegu zamkniętym. 

W zmienionych dyrektywach w sprawie odpadów, Europejskiej Agencji Środowiska powierzono zadanie wspierania wdrażania prawodawstwa dotyczącego odpadów w państwach członkowskich UE. EEA będzie co dwa lata dokonywać przeglądu krajowych programów zapobiegania powstawaniu odpadów oraz oceniać postępy w zapobieganiu powstawaniu odpadów i przechodzeniu do gospodarki o obiegu zamkniętym.

Jeżeli chodzi o gospodarowanie odpadami, EEA będzie wspierać Komisję Europejską w prowadzeniu ocen działań państw członkowskich UE na rzecz określonych na nowo celów dotyczących recyklingu i składowania odpadów komunalnych oraz recyklingu odpadów opakowaniowych. Dzięki temu będą dostępne dane potrzebne w mechanizmie „wczesnego ostrzegania”.