Συνέντευξη - Τι ρόλο διαδραματίζει η βιομάζα στις φιλοδοξίες βιωσιμότητας της Ευρώπης;

Τι είναι η βιομάζα και γιατί είναι σημαντική για τους περιβαλλοντικούς και κλιματικούς στόχους;

Η βιομάζα είναι ένας όρος που χρησιμοποιείται σε πολλά διαφορετικά πλαίσια. Στην πρόσφατη έκθεση του ΕΟΠ, ως βιομάζα νοείται το σύνολο της βλάστησης που αποτελεί οικοσύστημα, «παγιδεύει» τον άνθρακα και παρέχει τροφή και πρώτες ύλες για ένα ευρύ φάσμα βιοϋλικών. Τα υλικά αυτά χρησιμοποιούνται σε πολλούς και διαφορετικούς τομείς, όπως στις κατασκευές, την ενέργεια, τις μεταφορές, την επιπλοποιία και την κλωστοϋφαντουργία. Η βιομάζα μπορεί επίσης να επαναχρησιμοποιηθεί και να ανακυκλωθεί για τη βέλτιστη χρήση των βιοϋλικών και των βιοπροϊόντων σε σχέση με την οικονομική και περιβαλλοντική τους αξία.

Υπάρχει έντονος ανταγωνισμός για τη βιομάζα, διότι το ίδιο είδος βιομάζας μπορεί να έχει πολλαπλές τελικές χρήσεις και λειτουργίες, μεταξύ άλλων για τη φύση και τη βιοποικιλότητα. Η βιομάζα απομακρύνει το CO₂ από την ατμόσφαιρα και αποθηκεύει άνθρακα τόσο στη ζωντανή βιομάζα όσο και στα προϊόντα βιομάζας. Η βιομάζα αντικαθιστά τα ορυκτά υλικά και τα προϊόντα με βάση τα ορυκτά από βιοϋλικά και βιοπροϊόντα τα οποία μπορούν να μειώσουν τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου. Η βιομάζα πρέπει επίσης να αποκατασταθεί για να προστατευθεί η φύση και η βιοποικιλότητα και να διατηρηθεί η ποικιλομορφία των ευρωπαϊκών τοπίων.

Η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία προβλέπει ότι η βιομάζα θα εκπληρώνει διάφορους ρόλους σε σχέση με την επισιτιστική και ενεργειακή ασφάλεια, τη διατήρηση της φύσης, τη μείωση της ρύπανσης, τον μετριασμό της κλιματικής αλλαγής και την προσαρμογή σε αυτήν. Ο τρόπος με τον οποίο οι ρόλοι αυτοί τελικά θα δίνουν ώθηση ή θα ανταγωνίζονται μεταξύ τους δεν έχει ακόμη καθοριστεί και εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τα κίνητρα πολιτικής που έχουν θεσπιστεί και την εφαρμογή της πολιτικής.

Ποιος ήταν ο στόχος της έκθεσης του ΕΟΠ για τη βιομάζα;

Η ιδέα της έκθεσης προέκυψε από συζητήσεις μεταξύ συναδέλφων του ΕΟΠ που εργάζονται σε διάφορα θέματα του Οργανισμού. Διαπιστώσαμε ότι στο πλαίσιο των θεματικών πεδίων εργασίας εξετάζουμε τη βιομάζα από διαφορετικές οπτικές γωνίες. Διαπιστώσαμε επίσης ότι στην πραγματικότητα δεν γνωρίζουμε πόση βιομάζα θα χρειαζόταν για την επίτευξη των στόχων της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας και εάν η συνεχώς αυξανόμενη ζήτηση βιομάζας μπορεί να παρασχεθεί με βιώσιμο τρόπο στην ΕΕ.

Συνεπώς, αποφασίσαμε να συλλέξουμε στοιχεία για την προέλευση και τις ροές της βιομάζας, προκειμένου να αυξήσουμε την ευαισθητοποίηση σχετικά με τους πολυάριθμους ρόλους και λειτουργίες της βιομάζας. Στόχος ήταν επίσης η καλύτερη κατανόηση των συνεργειών και των συμβιβασμών και η τοποθέτησή τους στο πλαίσιο των πολιτικών της ΕΕ, καθώς και η κατανόηση της σχέσης μεταξύ των οικοσυστημάτων, της παγίδευσης του άνθρακα, της παραγωγής και της κατανάλωσης βιομάζας. Μέσω της παροχής στοιχείων και αναλύσεων, η έκθεση βιομάζας του ΕΟΠ μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να διευκολυνθεί ο διάλογος μεταξύ των διαφόρων ενδιαφερόμενων μερών σχετικά με πολλά θέματα που σχετίζονται με τη βιομάζα.

Πώς χρησιμοποιείται σήμερα η βιομάζα στην ΕΕ των 27; Ποιες είναι οι βασικές τάσεις;

Το μεγαλύτερο μέρος της προσφοράς βιομάζας της ΕΕ παράγεται εντός της ΕΕ και οι δύο κύριες κατηγορίες στις οποίες επικεντρωθήκαμε στην έκθεσή μας είναι η γεωργική βιομάζα και η ξυλώδης βιομάζα από δάση.

Με βάση τα πιο πρόσφατα στοιχεία για τις ροές βιομάζας στην ΕΕ από το Κοινό Κέντρο Ερευνών της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (ΚΚΕρ), πάνω από το ήμισυ της γεωργικής βιομάζας χρησιμοποιείται για ζωοτροφές και στρωμνή και μόνο το 13% περίπου χρησιμοποιείται για τρόφιμα φυτικής προέλευσης για ανθρώπινη κατανάλωση. Στις μικρότερες χρήσεις περιλαμβάνονται τα βιοκαύσιμα, οι ίνες και τα υλικά. Σχεδόν για το ένα πέμπτο της γεωργικής βιομάζας η χρήση είναι άγνωστη, γεγονός που αποτελεί σημαντικό κενό γνώσης για την ανάλυση του αποτυπώματος που δημιουργούν οι διάφορες χρήσεις της.  

Η ξυλώδης βιομάζα χρησιμοποιείται ως υλικό για κατασκευές, έπιπλα και άλλα προϊόντα ξυλείας, για χαρτί και συσκευασίες και ως πηγή ενέργειας. Η βιομάζα κατέχει κυρίαρχη θέση στην κατανάλωση ανανεώσιμης ενέργειας στην ΕΕ. Το 2021 η βιομάζα αντιπροσώπευε περισσότερο από το ήμισυ της συνολικής ακαθάριστης τελικής κατανάλωσης ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές στην ΕΕ. Σημειώθηκε σημαντική αύξηση στη χρήση της στερεής βιομάζας, ιδίως της ξυλώδους βιομάζας, για την παραγωγή βιοενέργειας σε όλα σχεδόν τα κράτη μέλη μεταξύ του 2000 και του 2020. Διάφορα είδη ξυλώδους βιομάζας συμβάλλουν στη βιοενέργεια μέσω της καύσης.

Ποιες είναι οι βασικές προκλήσεις στη διαχείριση της βιομάζας;

Σύμφωνα με την επιστημονική έρευνα, η κύρια πρόκληση είναι ότι δεν θα υπάρχει αρκετή βιομάζα προερχόμενη από την ΕΕ για την εκπλήρωση όλων των προβλεπόμενων ρόλων στην Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία στο μέλλον. Η προσφορά βιομάζας εξακολουθεί να περιορίζεται από την έκταση της γης, την ανάπτυξη της βλάστησης, την αλλαγή του κλίματος και το παγκόσμιο εμπόριο. Δεδομένου ότι υπάρχουν αυξανόμενες και ανταγωνιστικές απαιτήσεις για τη χρήση της βιομάζας σε διάφορους τομείς, συμπεριλαμβανομένης της προστασίας της φύσης, πρέπει να καθορίσουμε τις προτεραιότητές μας όσον αφορά τις χρήσεις της βιομάζας. Αυτό σημαίνει ότι τα ενδιαφερόμενα μέρη θα πρέπει να κατανοήσουν και να συζητήσουν διάφορους συμβιβασμούς μεταξύ της επίτευξης των στόχων πολιτικής και του τρόπου με τον οποίο χρησιμοποιείται σήμερα η διαθέσιμη βιομάζα, διασφαλίζοντας παράλληλα τον μελλοντικό εφοδιασμό της.

Οι διάφοροι τύποι παραγωγής και χρήσης βιομάζας έχουν διαφορετικές επιπτώσεις στα οικοσυστήματα και, ως εκ τούτου, απαιτείται μια πιο ολιστική προσέγγιση στη διαχείριση της βιομάζας. Αυτό οφείλεται επίσης στο γεγονός ότι οι συνθήκες για τα οικοσυστήματα που παρέχουν βιομάζα δεν είναι, γενικά, ικανοποιητικές και επιδεινώνονται, και οι καταβόθρες διοξειδίου του άνθρακα που παρέχουν τα δάση και στις οποίες βασιζόμαστε τόσο πολύ για την επίτευξη των κλιματικών στόχων για το 2030 και το 2050 παρουσιάζουν πτωτική τάση τα τελευταία χρόνια. Το παζλ βιομάζας γίνεται ακόμη πιο περίπλοκο, διότι τομείς πρωτογενούς παραγωγής, όπως η γεωργία και η δασοκομία, αντιμετωπίζουν ήδη επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής που απειλούν ακόμη περισσότερο τις καταβόθρες διοξειδίου του άνθρακα και την παραγωγή βιομάζας.

Οι παρεμβάσεις πολιτικής για τη χρήση της γης και τη διαχείριση της γης, ιδίως εκείνες που επηρεάζουν τα δάση και τη γεωργία, θα αποφέρουν αποτελέσματα τις επόμενες δεκαετίες. Όταν σχεδιάζουμε την πολιτική για το 2030, το 2050 και τα επόμενα έτη, είναι απαραίτητο να λάβουμε αποφάσεις σήμερα.

Πώς επηρεάζει η κλιματική αλλαγή την παραγωγή βιομάζας, όπως οι καλλιέργειες και τα δάση στην ΕΕ-27;

Η κλιματική αλλαγή έχει επηρεάσει την παραγωγή βιομάζας σε γεωργικές και δασικές εκτάσεις στην ΕΕ, εν μέρει λόγω της αλλαγής στις κλιματικές ζώνες, όπως οι αλλαγές στη θερμοκρασία και τις βροχοπτώσεις και οι αλλαγές στις εποχές βλάστησης, και εν μέρει λόγω της αυξανόμενης συχνότητας και σοβαρότητας των ακραίων φαινομένων. Οι αλλαγές αυτές έχουν επηρεάσει τόσο θετικά όσο και αρνητικά την ευρωπαϊκή γεωργία και τις δασικές εκτάσεις, ενώ το ίδιο προβλέπεται και στο μέλλον.

Μελέτες που εξετάζουν τις μακροπρόθεσμες κλιματικές τάσεις στις ευρωπαϊκές καλλιέργειες καταδεικνύουν τη μείωση στις αποδόσεις των καλλιεργειών για τον αραβόσιτο, το σιτάρι και άλλα δημητριακά στη νότια Ευρώπη, λόγω της αύξησης των θερμοκρασιών, της μείωσης των βροχοπτώσεων και της μετατόπισης των εποχών. Σε άλλα μέρη της Ευρώπης, οι μεταβολές της θερμοκρασίας και οι βροχοπτώσεις επηρεάζουν θετικά ορισμένα είδη καλλιεργειών.

Οι σοβαρές και συχνές ξηρασίες που σημειώνονται στην ΕΕ έχουν επηρεάσει αρνητικά την ανάπτυξη και τη σταθερότητα των δασών. Τα γεγονότα αυτά έχουν προκαλέσει απώλεια οικοτόπων, μετανάστευση τοπικών ειδών και εξάπλωση χωροκατακτητικών ξένων ειδών, και ευθύνονται για τις δασικές πυρκαγιές. Οι μελέτες που προβλέπουν τις μελλοντικές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στα δάση δεν καταλήγουν σε συμπεράσματα και παρουσιάζουν μεγάλες διαφοροποιήσεις ανά χώρα, περιοχή και είδος. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η αντίδραση των δασών στην κλιματική αλλαγή μπορεί να είναι περίπλοκη και πολυεπίπεδη. Κατά κανόνα, τα δάση με πλούσια βιοποικιλότητα είναι πιο ανθεκτικά στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής από ό,τι τα μονοτυπικά δάση.

Ποια είναι ορισμένα παραδείγματα στόχων πολιτικής που σχετίζονται με τη βιομάζα;

Στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας, θεσπίστηκε πρόσφατα ή βρίσκεται στο στάδιο της εκπόνησης μεγάλος αριθμός θεματικών και οριζόντιων νομοθετικών πράξεων σχετικά με την παραγωγή και την κατανάλωση βιομάζας. Η πρόκληση έγκειται στο να διασφαλιστεί ότι τόσο οι πολιτικές της ΕΕ όσο και οι εθνικές πολιτικές για τη βιομάζα χαρακτηρίζονται από συνέπεια και είναι προσεκτικά μελετημένες.

Συνολικά, η βιομάζα είναι απαραίτητη για την απεξάρτηση από τον άνθρακα για πολλούς λόγους, καθώς μπορεί να υποκαταστήσει τα ορυκτά καύσιμα ή τα δομικά υλικά υψηλής έντασης άνθρακα. Ωστόσο, αυτό αυξάνει τη ζήτηση για συλλεγόμενη βιομάζα, γεγονός που με τη σειρά του θα μπορούσε να οδηγήσει σε αλλαγές στη χρήση της γης και να βλάψει τα οικοσυστήματα. Ταυτόχρονα, οι στόχοι για την απορρόφηση του άνθρακα αναγνωρίζουν τη φύση ως λύση και ζητούν την ενίσχυση της παγίδευσης του άνθρακα στα δάση και σε άλλα χερσαία οικοσυστήματα. Αυτό μπορεί να επηρεάσει τη διαθεσιμότητα της βιομάζας για την αντικατάσταση υλικών και προϊόντων υψηλής έντασης άνθρακα.

Επιπλέον, τα ζητήματα που αφορούν την παραγωγή βιομάζας συνδέονται με τους στόχους της πολιτικής για τη βιοποικιλότητα και τη διατήρηση των οικοσυστημάτων, και απαιτούν τη χρήση λιγότερων εξωτερικών εισροών, λιγότερο εντατικών πρακτικών και λιγότερο επιβλαβών χημικών ουσιών, εστιάζοντας παράλληλα σε λύσεις που βασίζονται στη φύση. Οι πολιτικές αυτές αναμένεται γενικά να ωφελήσουν την ποιότητα και την ποσότητα των αποθεμάτων βιομάζας που παραμένουν στη φύση, αλλά αναμένεται επίσης να οδηγήσουν σε μείωση της καθαρής παραγωγής βιομάζας για χρήση στη βιοοικονομία. Επιπλέον, η μετάβαση σε μια κυκλική οικονομία μπορεί να μειώσει τη ζήτηση για πρωτογενή υλικά βιομάζας και να αυξήσει τη διαθεσιμότητα δευτερογενούς βιομάζας, για παράδειγμα μέσω της ανακύκλωσης.

Υπάρχουν, επομένως, ορισμένες προκλήσεις όσον αφορά τη χρήση βιομάζας σε σχέση με τους στόχους της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας. Μια συγκεκριμένη χρήση βιομάζας θα μπορούσε να ωφελήσει έναν μεμονωμένο στόχο πολιτικής, αλλά θα μπορούσε να θεωρηθεί ως αποτυχία σε σχέση με έναν άλλον. Η έκθεσή μας στοχεύει να συμβάλει στον πολιτικό διάλογο, παρέχοντας στοιχεία και αναλύσεις.

Ως επόμενο βήμα, σκοπεύουμε να εξετάσουμε με τα διάφορα ενδιαφερόμενα μέρη και το δίκτυό μας Eionet τα αποτελέσματα της έκθεσης, ώστε να κατανοήσουμε καλύτερα τις ανάγκες γνώσης και πληροφόρησης, και τον τρόπο με τον οποίο ο ΕΟΠ μπορεί να συμβάλει περαιτέρω στην επίλυση του παζλ της βιομάζας.