Vastberaden en geëngageerd op het gebied van duurzaamheid in Europa

Bedreigingen waarmee we vandaag de dag worden geconfronteerd

Vijftig jaar later worden we geconfronteerd met de meest existentiële bedreigingen voor de moderne samenleving – klimaatverandering, verlies aan biodiversiteit, ongebreidelde vervuiling en uitputting van de rijkdommen van de aarde in combinatie met een schrijnend onethische ongelijkheid in de hele wereld. Vrijwel overal hebben we milieubeleid wettelijk vastgelegd en geïnstitutionaliseerd. We hebben onze wetenschappelijke kennis en technologie verbeterd, mensen bewust gemaakt van het belang van natuurbehoud en we hebben een uitgebreide mondiale bestuursinfrastructuur gecreëerd. En toch zijn we er niet in geslaagd om het fundamentele gebrek aan duurzaamheid in ons dominante economische model en onze productie- en consumptiesystemen aan te pakken. Zoals de uitvoerend vice-voorzitter van de Europese Commissie Frans Timmermans zegt: “het model faalt, we hebben een nieuw model nodig”.

Drie generaties mondiale doelstellingen – van Agenda 21 tot de millenniumdoelstellingen voor ontwikkeling en de doelstellingen voor duurzame ontwikkeling – hebben dit niet fundamenteel veranderd. We zullen niet alleen moeten focussen op dingen beter doen, maar vooral op dingen anders doen.

Het antwoord van de EU: de Europese Green Deal

De Europese Unie heeft het voortouw genomen in reacties op deze crises door de Europese Green Deal op te stellen. Het is ongetwijfeld de meest ambitieuze, geïntegreerde, systemische en toekomstgerichte politieke en beleidsmatige strategie die ooit is geformuleerd, niet alleen in Europa, maar ook wereldwijd. Het voorstel is echt een doorbraak. Het verbindt milieu- en klimaatdoelstellingen met sociale en economische dimensies, waaronder de rol van de financiële wereld en de industriële toekomst van Europa op een manier die tot voor kort in de EU ondenkbaar was.

Het is ook opmerkelijk dat de Europese Green Deal zo duidelijk in het vizier is gebleven, aangezien we te maken hebben gehad met de COVID-crisis, de oorlog in Oekraïne, een zware druk op onze economie en de overheidsfinanciën en sociale spanningen in Europa. Op sommige gebieden hebben deze crises zelfs geleid tot een behoefte aan urgente verandering, zoals voor de energietransitie, de oriëntatie van de Europese begrotingen en financiën en het mechanisme voor een rechtvaardige transitie. We leven in een VUCA-wereld – een wereld van volatiliteit (“volatility”), onzekerheid (“uncertainty”), complexiteit (“complexity”) en ambiguïteit (“ambiguity”), waarbij de nadruk steeds meer ligt op systemisch onderzoek en het genereren van actiegerichte kennis, het maken van prognoses en, in de context van crisisbeheersing, in toenemende mate ook op het raakvlak tussen wetenschap en politiek. Deze crises hebben ook geleid tot een breder debat over de rol van Europa in de wereld en de externe duurzaamheidsdimensies van ons model.

Tegelijkertijd zijn er een aantal twistpunten gerezen die de ecologische ambities van Europa afremmen. Deze twistpunten gaan echter voorbij aan de fundamentele urgentie die nodig is om de klimaatverandering, het uitsterven van soorten en het niet-duurzame gebruik van hulpbronnen aan te pakken. Uit het jaarlijkse werkprogramma van de Europese Commissie voor 2023 blijkt dit ongebruikelijk duidelijk: we moeten de systemische transitie van onze samenlevingen versnellen!

Het vertragen van de transitie of het terugschroeven van ambities zorgt ervoor dat de situatie slechter wordt en daarom niet te rechtvaardigen is. Bovendien zou de last alleen maar worden doorgeschoven naar toekomstige generaties.

Onze visie, onze vastberadenheid

Terug naar mijn vader. Hij was een overtuigd Europeaan. Hij geloofde in het unieke politieke project om een continent te verenigen dat in de loop der eeuwen een eindeloos aantal oorlogen heeft gekend. Europa was voor hem veel meer dan een vrije markt. Hij zou enthousiast zijn geweest en zich aangemoedigd hebben gevoeld bij het zien verschijnen van de Europese Green Deal (en niet alleen omdat daarin het EEA vlaggenschiprapport SOER 2020 als kennisbasis wordt genoemd). Toch zou hij zich ook zorgen hebben gemaakt omdat we al veel tijd hebben verloren en omdat er mensen zijn die op korte termijn en eenzijdig denken en proberen ambities te dwarsbomen of zelfs te geloven dat we een toekomst hebben op een planeet die we plunderen, vervuilen en vernietigen.

Om de woorden van Jean Monnet te gebruiken op de vraag of hij een optimist was: “Ik ben geen optimist, ik ben geen pessimist. Ik ben vastberaden”. De visie van de Europees Green Deal zal de komende decennia meer vastberadenheid vergen voor de uitvoering ervan dan in de afgelopen vier jaar nodig was om de deal op te stellen en wettelijk vast te leggen.

De afgelopen tien jaar heb ik het grote genoegen gehad om bij het EEA samen te werken met de meest geëngageerde collega’s en even toegewijde partners in ons netwerk en andere Europese netwerken van professionals van topniveau. Ik ben u allen oprecht dankbaar en heb enorme waardering voor dit voorrecht.

Mag ik u allen persoonlijke en collectieve vastberadenheid toewensen!