Bodem, land en klimaatverandering

De Voedsel- en Landbouworganisatie van de Verenigde Naties (FAO) heeft recent een kaart gepubliceerd waarop te zien is dat de bovenste 30 cm van de aardbodem ongeveer twee keer zoveel koolstof bevat als de hele atmosfeer. Na de oceanen is de bodem de grootste natuurlijke koolstofput, waarmee hij bossen en andere vegetatie voorbijstreeft als het gaat om de capaciteit om CO₂ uit de atmosfeer vast te leggen. Deze feiten onderstrepen nog eens hoe belangrijk een gezonde bodem is, niet alleen voor onze voedselproductie, maar ook voor onze inspanningen om de meest ingrijpende effecten van klimaatverandering te voorkomen.

Klimaatverandering heeft gevolgen voor de bodem

Onderzoekers zien nu al de gevolgen van klimaatverandering, wereldwijd en in de Europese bodem. Zo is, volgens het meest recente rapport van het Europees Milieuagentschap over klimaatverandering, gevolgen en kwetsbaarheid in Europa, sinds de jaren vijftig de hoeveelheid bodemvocht in de Middellandse Zeeregio aanzienlijk afgenomen en in delen van Noord-Europa juist toegenomen. Voor de komende decennia, naarmate de stijging van de gemiddelde temperatuur doorzet en regenpatronen veranderen, voorspelt het rapport vergelijkbare effecten.

Een verdere afname van de hoeveelheid bodemvocht kan de irrigatiebehoefte in de landbouw vergroten en leiden tot lagere opbrengsten en zelfs woestijnvorming, met mogelijk dramatische gevolgen voor de voedselproductie. In totaal 13 EU-lidstaten melden problemen met woestijnvorming. Hoewel het probleem dus bekend is, concludeerde de Europese Rekenkamer in een recent rapport dat Europa geen duidelijk beeld heeft van de problemen die samenhangen met woestijnvorming en bodemdegradatie en dat er een gebrek aan samenhang is tussen de verschillende maatregelen tegen woestijnvorming.

Veranderingen in seizoenstemperaturen kunnen ook zorgen voor verschuivingen in de jaarcyclus van planten en dieren, met lagere opbrengsten tot gevolg. De lente kan eerder komen waardoor bomen kunnen gaan bloeien voordat hun bestuivers zijn uitgekomen. Gezien de verwachte bevolkingsgroei moet de wereldwijde voedselproductie juist toenemen in plaats van afnemen. Dit is vooral afhankelijk van het behoud van een gezonde bodem en het duurzaam beheren van landbouwgebieden. Tegelijkertijd groeit de vraag naar biobrandstoffen en andere producten op plantaardige basis, nu men dringend op zoek is naar alternatieven voor fossiele brandstoffen en mogelijkheden om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen.

Het rapport van het Europees Milieuagentschap over effecten en kwetsbaarheid benadrukt ook andere aan klimaatverandering toegeschreven effecten op de bodem. Een voorbeeld hiervan is erosie, een verschijnsel dat nog kan worden versterkt door extreme klimaatgebeurtenissen, zoals intensieve regenval, droogte, hittegolven en stormen. Een stijgende zeespiegel leidt niet alleen tot landverlies, maar kan ook de bodem in kustgebieden veranderen of verontreinigende stoffen vanuit de zee meenemen, zoals zout. Kijken we naar landgebruik, dan kan klimaatverandering bepaalde landbouwgebieden, met name in het zuiden, onbruikbaar of minder productief maken maar verder naar het noorden nieuwe mogelijkheden binnen bereik brengen. En in de bosbouw kan de afname van economisch waardevolle boomsoorten de waarde van bosland in Europa aan het einde van deze eeuw met 14 tot 50 % doen afnemen. In een recent rapport van het Europees Milieuagentschap over aanpassing aan klimaatverandering en de landbouw wordt benadrukt dat de algehele effecten van klimaatverandering kunnen leiden tot een aanzienlijk verlies voor de Europese landbouwsector: een verlies tot 16% in het landbouwinkomen in de EU in 2050, met grote regionale verschillen.

Maar de grootste zorg die klimaatverandering op bodemgebied met zich meebrengt, zit hem in de voorraden kooldioxide en methaan die liggen opgeslagen in de permafrost in arctische gebieden, voornamelijk in Siberië. Naarmate de temperatuur op aarde stijgt, smelt de permafrost. Doordat de bodem ontdooit, begint het organische materiaal dat erin ligt opgesloten uiteen te vallen. Hierdoor kunnen er enorme hoeveelheden broeikasgassen vrijkomen in de atmosfeer, wat ertoe kan leiden dat de aarde dermate snel opwarmt dat de mens niets meer kan uitrichten.

Bestrijd de klimaatcrisis met behulp van de bodem

In april 2019 riep een groep zeer invloedrijke wetenschappers en activisten op tot ‘bescherming, herstel en herplanting van bossen, veengebieden, mangrovebossen, schorren, natuurlijke zeebodems en andere cruciale ecosystemen’ om kooldioxide door de natuur uit te atmosfeer te laten verwijderen en opslaan. Het herstellen van ecosystemen zou bovendien de biodiversiteit ondersteunen en een breed scala aan ecosysteemdiensten verbeteren, zoals zuivering van lucht en water. Ook zou er aangename recreatieruimte voor mensen bijkomen.

Uit bestudering van beschikbare informatie over de onderlinge relaties tussen bodem en klimaatverandering (Climsoil-rapport), blijkt dat er zo'n 75 miljard ton organische koolstof ligt opgeslagen in de Europese bodem. Ongeveer de helft van deze bodemvoorraden bevindt zich in Zweden, Finland en het Verenigd Koninkrijk, aangezien deze landen over meer bosbodems beschikken, en in het bijzonder natte organische bodems als veen, dan de andere landen. Ter vergelijking: volgens de meest recente schattingen van het Europees Milieuagentschap lag de totale CO₂-uitstoot van de EU in 2017 rond de 4,5 miljard ton.

De hoeveelheid organische koolstof in Europese bodems neemt langzaam toe, maar schattingen over de snelheid van deze verandering zijn zeer onzeker. Om het nog ingewikkelder te maken, verandert de voorraad organische koolstof ook voortdurend, aangezien planten kooldioxide uit de lucht opnemen, voordat ze worden afgebroken en de gassen teruggeven aan de atmosfeer. Een rapport van het Intergouvernementele Panel inzake klimaatverandering (IPCC) bevestigt dat de uitstoot van broeikasgassen uit alle sectoren, inclusief land en voedsel, moet worden verminderd om de doelstelling om ruim onder de 2 graden Celsius opwarming te blijven, te kunnen halen.

Ondanks de onzekerheden die er zijn, zou het herstellen van ecosystemen en verbeteren van de bodemkwaliteit een zeer kosteneffectieve maatregel op het vlak van klimaatactie zijn, met een drievoudige impact. Ten eerste verwijderen groeiende planten kooldioxide uit de atmosfeer. Volgens voedsel- en landbouworganisatie FAO zou door het herstellen van aangetaste bodems 63 miljard ton koolstof kunnen worden verwijderd, wat een klein maar belangrijk deel van de wereldwijde uitstoot van broeikasgassen zou kunnen compenseren. Ten tweede houden gezonde bodems de koolstof ondergronds vast. En ten derde werken natuurlijke en semi-natuurlijke gebieden als een krachtige buffer tegen de effecten van klimaatverandering.

Voorbeelden van deze voordelen zijn er in overvloed. Gebieden langs rivieren (oeverstroken) en groene ruimten in steden kunnen dienen als kosteneffectieve beschermingsoplossingen tegen overstromingen en hittegolven. Gezond land en gezonde bodems kunnen overtollig water opnemen en opslaan en zo de ernst van overstromingen verminderen. Parken en andere natuurlijke ruimtes in steden kunnen bovendien zorgen voor verkoeling tijdens een hittegolf, deels door het in de bodem aanwezige water. In droge seizoenen kunnen gezonde ecosystemen het ondergronds opgeslagen water langzaam vrijgeven, zodat de ergste effecten van droogte worden verminderd.

Haal CO₂ uit de lucht

Er zijn ook verschillende methodes die ervoor zorgen dat het land meer kooldioxide uit de lucht kan opnemen. Een recent Europees onderzoeksproject (Caprese-onderzoek) heeft aangetoond dat het omzetten van akkerland in grasland de snelste manier is om de hoeveelheid koolstof in de bodem te vergroten. Voor akkerland bleek het gebruik van bodembeschermende gewassen, zoals klaver, die tussen het oogsten en inzaaien van het nieuwe gewas wordt geteeld om de bodem vruchtbaarder te maken en erosie te voorkomen, de meest effectieve manier om de koolstofvoorraad in de bodem te vergroten.

Daartegenover kunnen beslissingen om land anders te gaan gebruiken er ook voor zorgen dat gebieden juist veranderen in bronnen van uitstoot. Bekende voorbeelden hiervan zijn het droogleggen van veengebieden, het verbranden van veen uit moerassen voor verwarming, en het omploegen van grasland en akkerland, waarbij eerder opgeslagen koolstof vrijkomt. Voor bossen is de dynamiek hetzelfde, maar met een ander tijdsverloop. Net als bodems zijn bossen zowel koolstofvoorraden als koolstofputten, wat betekent dat ze zowel CO₂ opslaan als uit de lucht halen. In veel gevallen halen jonge, groeiende bossen koolstof veel sneller uit de lucht dan oude bossen, maar door het oogsten van oude bossen wordt de koolstofvoorraad uit het bos gehaald. Afhankelijk van hoe het hout wordt gebruikt, kan de koolstof snel vrijkomen, bijvoorbeeld wanneer het hout als brandstof wordt gebruikt voor verwarming, of veel later, wanneer het hout bijvoorbeeld wordt gebruikt voor het bouwen van huizen.

Gezondere bodems en landecosystemen zouden meer kooldioxide uit de atmosfeer kunnen halen en opslaan dan ze nu doen. Groene ruimtes en natuurgebieden kunnen mens en natuur ook helpen zich aan te passen aan de onvermijdelijke veranderingen in ons klimaat. De bodem is niet hét middel om klimaatverandering tegen te houden, maar wel een krachtige bondgenoot die in onze inspanningen zeker moet worden meegenomen.

Maatregelen van de EU en activiteiten van het Europees Milieuagentschap op het gebied van bodem en klimaatverandering

De thematische strategie voor bodembescherming van de EU en het bijbehorende uitvoeringsverslag benadrukken het belang van een gezonde bodem voor zowel klimaatmitigatie als -aanpassing. In de Klimaatovereenkomst van Parijs wordt de nadruk gelegd op de kritische rol van ruimtelijke ordening als onderdeel van klimaatactie.

In het kielzog daarvan verplicht een nieuwe EU-verordening inzake landgebruik, verandering in landgebruik en bosbouw, de lidstaten om de uitstoot van broeikasgassen door de sector in de periode 2021-2030 op zijn minst volledig te compenseren.

Om de nieuwe verordening goed te kunnen uitvoeren, zijn rapportage en monitoring nodig, waarbij het Europees Milieuagentschap ondersteuning zal bieden. Daarnaast gaat het agentschap door met het ontwikkelen van kennis over de milieuproblemen gerelateerd aan landgebruik en bosbouw en hiermee samenhangende methoden voor landbeheer. Hierbij wordt onder meer gebruikgemaakt van aardobservatiegegevens van de landmonitoringdienst van Copernicus. Veel van de door het Europees Milieuagentschap afgegeven beoordelingen, indicatoren en gegevens over bodem, land, ecosystemen, landbouw, bosbouw, groene infrastructuur en andere onderwerpen hangen nauw samen met klimaatverandering.

Er is nog veel onbekend, maar hoe beter we de dynamiek tussen bodem, land en klimaat begrijpen, hoe groter onze kans om duurzame oplossingen te ontwikkelen en door te voeren.