Wywiad — Jaką rolę odgrywa biomasa w ambitnych planach Europy dotyczących zrównoważonego rozwoju?

Czym jest biomasa i dlaczego jest ona ważna dla celów środowiskowych i klimatycznych?

Biomasa to termin stosowany w wielu różnych kontekstach. W kontekście najnowszego raportu EEA biomasa oznacza wszelką roślinność tworzącą ekosystemy, sekwestrującą węgiel i zapewniającą żywność oraz surowce dla szerokiej gamy materiałów pochodzenia biologicznego. Materiały te są wykorzystywane w wielu różnych sektorach, takich jak budownictwo, energetyka, transport, meblarstwo i przemysł tekstylny. Biomasa może być również ponownie wykorzystywana i poddawana recyklingowi w celu jak najlepszego wykorzystania materiałów i produktów pochodzenia biologicznego w stosunku do ich wartości gospodarczej i środowiskowej.

Istnieje silna konkurencja o biomasę, ponieważ ten sam rodzaj biomasy może mieć wiele zastosowań i pełnić różne funkcje, również dla przyrody i różnorodności biologicznej. Biomasa usuwa CO₂ z atmosfery i magazynuje węgiel zarówno w żywej biomasie, jak i produktach z biomasy. Zastępuje ona materiały kopalne i mineralne materiałami i produktami pochodzenia biologicznego, co może przyczynić się do ograniczenia emisji gazów cieplarnianych. Biomasę należy również przywrócić do celów związanych z przyrodą i bioróżnorodnością – czyli zachowania różnorodności krajobrazów europejskich.

Europejski Zielony Ład przewiduje, że biomasa będzie pełnić kilka ról związanych z bezpieczeństwem żywnościowym i energetycznym, ochroną przyrody, redukcją zanieczyszczeń oraz łagodzeniem zmiany klimatu i adaptacją do niej. To, w jaki sposób te role będą się ostatecznie wzmacniać lub konkurować ze sobą, pozostaje do ustalenia i w dużej mierze zależy od wprowadzonych zachęt politycznych i wdrażania polityki.

Jaki był cel raportu EEA na temat biomasy?

Pomysł raportu zrodził się z dyskusji między kolegami z EEA pracującymi w Agencji nad różnymi tematami. Stwierdziliśmy, że w ramach tematycznych obszarów roboczych patrzymy na biomasę z różnych perspektyw. Ponadto doszliśmy do wniosku, że tak naprawdę nie wiemy, ile biomasy będzie potrzebne do osiągnięcia celów Europejskiego Zielonego Ładu i czy można zaspokoić stale rosnące w UE zapotrzebowanie na biomasę w sposób zrównoważony.

W związku z tym postanowiliśmy zebrać fakty na temat pochodzenia i przepływów biomasy, z zamiarem poprawy stanu wiedzy na temat jej licznych ról i funkcji. Celem było również lepsze zrozumienie dodatkowych korzyści i kompromisów oraz umieszczenie ich w kontekście polityk UE, a także związku między ekosystemami, sekwestracją dwutlenku węgla, produkcją i konsumpcją biomasy. Ponieważ raport EEA dotyczący biomasy przedstawia fakty i analizy, można wykorzystać go do ułatwienia dyskusji między różnymi zainteresowanymi stronami na kilka tematów związanych z biomasą.

W jaki sposób biomasa jest obecnie wykorzystywana w UE-27? Jakie są główne tendencje?

Większość unijnej podaży biomasy jest produkowana w samej UE, a dwie główne kategorie, na których skupiamy się w raporcie, to biomasa rolnicza i biomasa drzewna pochodząca z lasów.

W oparciu o najnowsze dane dotyczące przepływów biomasy w UE opracowane przez Wspólne Centrum Badawcze Komisji Europejskiej (JRC), ponad połowa biomasy rolniczej przeznaczona jest do produkcji paszy i ściółki dla zwierząt, a tylko około 13% wykorzystuje się do produkcji żywności pochodzenia roślinnego przeznaczonej do spożycia przez ludzi. Mniej istotne zastosowania obejmują biopaliwa, włókna i materiały. Wykorzystanie prawie jednej piątej biomasy rolniczej jest nieznane – stanowi to istotną lukę w wiedzy na temat analizy śladu pozostawianego przez jej różne zastosowania.  

Biomasa drzewna jest wykorzystywana jako materiał budowlany, do produkcji mebli i innych produktów drewnianych, papieru i opakowań oraz jako źródło energii. Zużycie energii ze źródeł odnawialnych w UE jest zdominowane przez biomasę. W 2021 r. biomasa stanowiła w UE ponad połowę całkowitego końcowego zużycia energii brutto ze źródeł odnawialnych. W latach 2000–2020 w niemal wszystkich państwach członkowskich nastąpił znaczny wzrost wykorzystania biomasy stałej, zwłaszcza biomasy drzewnej, do produkcji bioenergii. Różne rodzaje biomasy drzewnej przyczyniają się do produkcji bioenergii w wyniku spalania.

Jakie są główne wyzwania w zarządzaniu biomasą?

Głównym wyzwaniem są wyniki badań naukowych wskazujące, że ilość dostępnej biomasy pochodzącej z UE nie będzie wystarczająca, aby w przyszłości spełnić wszystkie przewidywane role w Europejskim Zielonym Ładzie. Podaż biomasy pozostaje ograniczona obszarem lądowym, wzrostem roślinności, zmieniającym się klimatem i globalnym handlem. Ponieważ wymagania dotyczące wykorzystania biomasy w różnych sektorach, w tym także w ochronie przyrody, rosną i konkurują ze sobą, musimy ustalić priorytety jej wykorzystania. Oznacza to, że zainteresowane strony będą musiały zrozumieć i omówić różne kompromisy między osiągnięciem celów politycznych a sposobem wykorzystania dostępnej obecnie biomasy przy jednoczesnym zabezpieczeniu jej przyszłych dostaw.

Różne rodzaje produkcji i wykorzystania biomasy różnie wpływają na ekosystemy, dlatego podejście do zarządzania biomasą musi być bardziej całościowe. Wynika to również z faktu, że warunki ekosystemów zapewniających biomasę ogólnie nie są dobre i pogarszają się, a pochłanianie dwutlenku węgla przez lasy, na których tak bardzo polegamy do osiągnięcia celów klimatycznych na lata 2030 i 2050, wykazywało w ostatnich latach tendencję spadkową. Ta łamigłówka, której elementem jest biomasa, staje się jeszcze bardziej skomplikowana, gdy weźmiemy pod uwagę, że sektory produkcji podstawowej, takie jak rolnictwo i leśnictwo, już doświadczają skutków zmiany klimatu, co jeszcze bardziej zagraża pochłanianiu dwutlenku węgla i produkcji biomasy.

Interwencje polityczne w zakresie użytkowania gruntów i zarządzania gruntami, zwłaszcza te oddziałujące na lasy i rolnictwo, przyniosą rezultaty w najbliższych dziesięcioleciach. W planowaniu na 2030 r., 2050 r. i kolejne lata, decyzje są potrzebne już dziś.

W jaki sposób zmiana klimatu wpływa w UE-27 na produkcję biomasy, takiej jak uprawy i lasy?

Zmiana klimatu wpłynęła na produkcję biomasy z gruntów rolnych i leśnych w UE zarówno poprzez zmianę stref klimatycznych – która obejmuje zmiany temperatury i ilości opadów – zmiany w sezonach wzrostu, jak i poprzez zwiększenie częstotliwości i dotkliwości zdarzeń ekstremalnych. Skutki te wpłynęły na europejskie rolnictwo i grunty leśne zarówno pozytywnie, jak i negatywnie, i to samo przewiduje się w przyszłości.

Badania dotyczące długoterminowych tendencji klimatycznych dla upraw w Europie wskazują na zmniejszenie plonów kukurydzy, pszenicy i innych zbóż w południowej Europie ze względu na wzrost temperatury, zmniejszenie ilości opadów i zmianę pór roku. W innych częściach Europy zmiany temperatury i opadów pozytywnie wpływają na niektóre gatunki roślin uprawnych.

Poważne i często występujące w UE susze mają negatywny wpływ na wzrost i stabilność lasów. Zdarzenia te spowodowały utratę siedlisk, migrację lokalnych gatunków i rozprzestrzenianie się inwazyjnych gatunków obcych oraz przyczyniły się do wzniecenia pożarów lasów. Badania przedstawiające prognozy przyszłego wpływu zmiany klimatu na lasy są niejednoznaczne i wykazują duże zróżnicowanie w zależności od kraju, regionu i gatunku. Wynika to z faktu, że reakcja lasu na zmianę klimatu może być złożona i wielowarstwowa. Zazwyczaj lasy o bogatej różnorodności biologicznej są bardziej odporne na skutki zmiany klimatu niż lasy jednorodne.

Jakie są przykładowe cele polityczne związane z biomasą?

W ramach Europejskiego Zielonego Ładu w ostatnim czasie przyjęto lub właśnie opracowuje się liczne przepisy tematyczne i przekrojowe mające znaczenie dla produkcji i zużycia biomasy. Wyzwaniem jest zapewnienie spójności i starannego przemyślenia zarówno unijnych, jak i krajowych polityk dotyczących biomasy.

Ogólnie rzecz biorąc, biomasa jest pod wieloma względami potrzebna do dekarbonizacji, ponieważ może zastąpić wysokoemisyjne paliwa kopalne lub materiały budowlane. Zwiększa to jednak popyt na biomasę, co z kolei może prowadzić do zmian w użytkowaniu gruntów i szkodzić ekosystemom. Jednocześnie w ramach celów dotyczących usuwania dwutlenku węgla uznaje się, że przyroda stanowi rozwiązanie i wzywa się do zwiększenia sekwestracji dwutlenku węgla w lasach i innych ekosystemach lądowych. Może to mieć wpływ na dostępność biomasy do zastąpienia wysokoemisyjnych materiałów i produktów.

Co więcej, różne aspekty produkcji biomasy są powiązane z celami polityki w zakresie różnorodności biologicznej i ochrony ekosystemów, które wymagają stosowania mniejszej ilości środków zewnętrznych, mniej intensywnych praktyk i mniej szkodliwych substancji chemicznych, przy jednoczesnym skupieniu się na rozwiązaniach opartych na naturze. Zasadniczo oczekuje się, że polityki te przyczynią się do poprawy jakości i ilości zapasów biomasy pozostawionych w przyrodzie, ale przewiduje się również, że doprowadzą one do ograniczenia produkcji biomasy netto do wykorzystania w biogospodarce. Ponadto przejście na gospodarkę o obiegu zamkniętym może zmniejszyć popyt na pierwotne materiały z biomasy i zwiększyć dostępność biomasy wtórnej, na przykład poprzez recykling.

Jak widać, istnieją pewne wyzwania związane z wykorzystaniem biomasy w odniesieniu do celów Europejskiego Zielonego Ładu. Konkretne wykorzystanie biomasy może być korzystne dla jednego określonego celu polityki, natomiast innym celom może nie służyć. Raport ma przyczynić się do debaty politycznej poprzez przedstawienie faktów i analiz.

W dalszej kolejności zamierzamy dotrzeć z wynikami raportu do różnych zainteresowanych podmiotów i naszej sieci Eionet, aby lepiej zrozumieć potrzeby w zakresie wiedzy i informacji oraz sposób, w jaki EEA może przyczynić się do rozwikłania łamigłówki z biomasą.