Viðtal — Hvert er hlutverk lífmassa í stefnumiðum um sjálfbærni í Evrópu?

Hvað er lífmassi og hvers vegna er hann mikilvægur fyrir umhverfis- og loftslagsmarkmið?

Lífmassi er hugtak sem notað er í margvíslegu mismunandi samhengi. Í samhengi við nýlega skýrslu Umhverfisstofnunar Evrópu merkir lífmassi allan gróður sem myndar vistkerfi, bindur kolefni og útvegar matvæli og hráefni fyrir fjölbreytt úrval lífrænna efna. Þessi efni eru notuð í mörgum mismunandi atvinnugreinum, svo sem byggingar-, orku-, flutninga-, húsgagna- og textíliðnaði. Lífmassa er einnig hægt að endurnýta og endurvinna til að nýta lífræn efni og afurðir sem best í tengslum við efnahagslegt og umhverfislegt gildi þeirra.

Mikil samkeppni er um lífmassa vegna þess að sama tegund lífmassa getur haft margvíslega notkun og virkni, þar á meðal fyrir náttúruna og líffræðilegan fjölbreytileika. Lífmassi fjarlægir CO₂ úr andrúmsloftinu og geymir kolefni bæði í lifandi lífmassa og lífmassaafurðum. Lífmassi kemur í stað jarðefna- og steinefnabundinna efna fyrir lífræn efni og afurðir sem geta dregið úr losun gróðurhúsalofttegunda. Einnig þarf að endurheimta lífmassa fyrir náttúruna og líffræðilega fjölbreytni til að viðhalda fjölbreytileika evrópsks landslags.

Græni samningurinn í Evrópu gerir ráð fyrir að lífmassi gegni ýmsum hlutverkum í tengslum við matvæla- og orkuöryggi, náttúruvernd, minnkun mengunar og aðlögun loftslagsbreytinga. Það á eftir að koma í ljós hvernig þessar aðgerðir munu að lokum bæta við eða stangast á; þetta mun að miklu leyti ráðast af þeim hvötum sem stefnan hefur sett á og hvernig henni er framfylgt.

Hvert var markmið skýrslunnar um lífmassa EEA?

Hugmyndin að skýrslunni er sprottin af viðræðum EES samstarfsmanna sem vinna að ýmsum viðfangsefnum innan stofnunarinnar. Við komumst að því að við erum að skoða lífmassa frá ýmsum hliðum innan þemavinnusvæða. Við komumst líka að því að magn lífmassa sem þarf til að ná markmiðum græna samningsins í Evrópu er í raun óþekkt, sem og möguleikinn á að mæta stöðugt vaxandi eftirspurn ESB eftir lífmassa á sjálfbæran hátt.

Við ákváðum því að safna staðreyndum um uppruna og flæði lífmassa og markmiðið var að auka vitund um hlutverk og virkni lífmassa. Að auki var leitað að dýpri skilningi á ávinningi og málamiðlun, ásamt greiningu á því hvernig þau tengjast stefnu ESB og samspili vistkerfa, kolefnisbindingu, framleiðslu lífmassa og neyslu. Með því að leggja fram staðreyndir og greiningu er hægt að nota lífmassaskýrslu EEA til að auðvelda umræður milli mismunandi hagsmunaaðila um nokkur efni sem tengjast lífmassa.

Hvernig er lífmassi notaður í ESB-27? Hverjar eru helstu stefnur?

Stærstur hluti lífmassaframboðs ESB er framleiddur innan ESB og tveir meginflokkarnir sem við lögðum áherslu á í skýrslunni okkar eru lífmassi úr landbúnaði og viðarlífmassi úr skógum.

Byggt á nýjustu gögnum frá Sameiginlegri rannsóknarmiðstöð framkvæmdastjórnar Evrópusambandsins um lífmassastreymi er meira en helmingur lífmassa úr landbúnaði notaður í fóður og undirburð og aðeins um 13% er notaður til að framleiða matvæli úr jurtaríkinu til manneldis. Trefjar, efni og lífeldsneyti eru framleidd í minna magni. Um það bil 25% af landbúnaðarlífmassa hefur óþekkta notkun, sem skapar verulegt þekkingartóm til að greina áhrif margskonar notkunar hans.  

Viðarlífmassi er notaður sem efni í byggingar, húsgögn og aðrar viðarvörur, í pappír og umbúðir og sem orkugjafa. Lífmassi er helsta uppspretta endurnýjanlegrar orku sem notuð er í Evrópusambandinu. Árið 2021 var lífmassi meira en helmingur af heildar heildarorkunotkun ESB frá endurnýjanlegum orkugjöfum. Veruleg aukning hefur orðið á notkun á föstum lífmassa, einkum viðarlífmassa, til að framleiða líforku í næstum öllum aðildarríkjunum á milli 2000 og 2020. Ýmsar tegundir viðarlífmassa stuðla að líforku með brennslu.

Hverjar eru helstu áskoranir við stjórnun lífmassa?

Helsta áskorunin er sú að vísindarannsóknir benda til þess að ekki verði nægur lífmassi frá ESB til að geta sinnt öllum þeim hlutverkum sem fyrirhuguð eru í græna samningnum í Evrópu í framtíðinni. Alþjóðleg viðskipti, breytt veðurfar, gróðurvöxtur og landsvæði halda áfram að takmarka framboð á lífmassa. Við verðum að setja lífmassanotkun í forgang vegna þess að það eru auknar kröfur sem keppa sín á milli um að nota hann í ýmsum geirum, þar á meðal náttúruvernd. Þetta þýðir að hagsmunaaðilar verða að skilja og ræða ýmis málamiðlun á milli þess að ná stefnumarkmiðum og hvernig eigi að nýta tiltækan lífmassa núna um leið og framtíðarframboð hans er tryggt.

Ýmsar tegundir lífmassaframleiðslu og nýtingar hafa greinileg áhrif á vistkerfi og því er þörf á heildrænni nálgun við stjórnun lífmassa. Þetta er líka vegna þess að aðstæður vistkerfa sem skila lífmassa eru almennt ekki góðar og fer versnandi og eins að kolefnisupptaka skóga, sem við treystum svo mikið á til að ná loftslagsmarkmiðum 2030 og 2050, hefur verið í hnignun undanfarin ár. Til að gera þessa lífmassaþraut flóknari eru frumframleiðslugreinar eins og landbúnaður og skógrækt nú þegar að upplifa loftslagsbreytingar sem ógna kolefnisupptöku og lífmassaframleiðslu enn frekar.

Stefnumótandi aðgerðir í tengslum við landnýtingu og landstjórnun, einkum þær sem hafa áhrif á skóga og landbúnað, munu skila árangri á næstu áratugum. Skipulag fyrir 2030, 2050 og lengra fram í tímann krefst þess að taka ákvarðanir núna.

Hvernig hafa loftslagsbreytingar áhrif á framleiðslu lífmassa eins og matjurtaræktun og skógrækt í ESB-27?

Loftslagsbreytingar hafa haft áhrif á framleiðslu lífmassa frá landbúnaði og skóglendi í ESB bæði með breytingum á loftslagssvæðum — þar með talið breytingum á hitastigi og úrkomu — breytingum á ræktunarskeiðum sem og vegna aukinnar tíðni og alvarleika atburða tengda veðurofsa. Gert er ráð fyrir að framtíðaráhrif þessara afleiðinga verði svipuð þeim sem þegar hafa haft góð og neikvæð áhrif á evrópskan landbúnað og skóglendi.

Rannsóknir á langtíma loftslagsbreytingum á evrópskum nytjaplöntum hafa sýnt fram á samdrátt í uppskeru fyrir maís, hveiti og annað korn í Suður-Evrópu vegna hækkandi hitastigs, minnkandi úrkomu og breytinga á árstíðum. Í öðrum hlutum Evrópu hafa breytingar á hitastigi og úrkomu jákvæð áhrif á sumar ræktunartegundir.

Miklir og tíðir þurrkar sem eiga sér stað í ESB hafa haft neikvæð áhrif á vöxt og stöðugleika skóga. Slíkir atburðir hafa valdið tjóni á búsvæðum, fólksflutningi og útbreiðslu ágengra framandi tegunda og stuðlað að skógareldum. Rannsóknir sem spá fyrir um áhrif loftslagsbreytinga á skóga í framtíðinni eru ófullnægjandi og sýna mikinn breytileika eftir löndum, svæðum og tegundum. Þetta er vegna þess að viðbrögð skógar við loftslagsbreytingum geta verið flókin og margþætt. Venjulega eru skógar með ríkari líffræðilega fjölbreytni þolnari áhrif loftslagsbreytinga en einstofnaskógar.

Hver eru dæmi um stefnumarkmið sem tengjast lífmassa?

Umtalsvert magn af staðbundinni og þverfræðilegri löggjöf sem tengist framleiðslu og neyslu lífmassa hefur nýlega verið samþykkt eða er í vinnslu samkvæmt græna samningnum í Evrópu. Það er erfitt verkefni að tryggja að stefnur innanlands og ESB um lífmassa séu vel ígrundaðar og samheldnar.

Þegar á heildina er litið er á margan hátt þörf á lífmassa til að minnka kolefnislosun þar sem hann getur komið í stað kolefnisfreks jarðefnaeldsneytis eða byggingarefna. Hins vegar eykur þetta eftirspurn eftir aukinni nýtingu lífmassa, sem aftur gæti ýtt undir breytingar á landnotkun og skaðað vistkerfið. Á sama tíma sjá kolefnislosunarmarkmiðin náttúruna sem lausn og kalla á aukna kolefnisbindingu í skógum og öðrum landvistkerfum. Þetta getur haft áhrif á tiltækileika lífmassa sem eiga að koma í staðinn fyrir kolefnisfrek efni og vörur.

Þar að auki leggja þættir í framleiðslu lífmassa tengdir stefnumiðum  um líffræðilega fjölbreytni og verndun vistkerfa áherslu á notkun náttúrulegra lausna en krefjast færri utanaðkomandi inngripa, vandvirknislegra vinnubragða, sem og notkun efna sem ekki eru eins hættuleg. Almennt séð er gert ráð fyrir að þessar aðgerðir muni auka magn og gæði lífmassastofna sem eru eftir í umhverfinu, en einnig er gert ráð fyrir að þær muni draga úr hreinni lífmassaframleiðslu fyrir lífhagkerfið. Að auki getur umskipti yfir í hringlaga hagkerfi dregið úr eftirspurn eftir frumefni lífmassa og aukið framboð á afleiddum lífmassa, t.d. með endurvinnslu.

Eins og sést eru allnokkrar áskoranir þegar kemur að því að nota lífmassa í tengslum við markmið græna samningsins í Evrópu. Sérstök notkun lífmassa gæti gagnast einu stefnumarkmiði en gæti talist vanræksla í tengslum við önnur stefnumarkmið. Skýrslan okkar miðar að því að stuðla að stefnuumræðu með því að leggja fram staðreyndir og greiningu.

Næstu skref okkar fela í sér að deila niðurstöðum skýrslunnar með hinum ýmsu hagsmunaaðilum í gegnum Eionet-netið okkar til að skilja betur upplýsinga- og þekkingarþarfir þeirra, og hvernig EEA getur haldið áfram að hjálpa til við að leysa lífmassagátuna.